Τι συμβολίζουν οι Μωμόγεροι; Οι 12 μήνες, η θεότρελη νύψη και η άγρια αρκούδα

Οι Μωμόγεροι (γνωστό και ως Μωμόεροι ή Μωμοέρια είναι ένα ποντιακό λαϊκό δρώμενο το οποίο λαμβάνει χώρα το 12ήμερο Χριστούγεννα - Πρωτοχρονιά - Θεοφάνια με ευχετηριακό χαρακτήρα. Παραλλαγή μπορεί να θεωρηθεί το έθιμο Ραγκουτσάρια που συναντάται στην περιοχή της Ημαθίας. Οι ρίζες του εθίμου βρίσκονται στους προ-χριστιανικούς χρόνους αλλά οι Πόντιοι έδωσαν αργότερα χριστιανικό χαρακτήρα.

Ετυμολογία

Η ονομασία του δρώμενου προέρχεται από τις λέξεις μίμος και γέρος. Στο έθιμο οι λέξεις αυτές συνδέονται με τις μιμιτικές κινήσεις των πρωταγωνιστών-γερόντων. Κατ' άλλους υπάρχει σύνδεση με τον αρχαιοελληνικό θεό Μώμο, ο οποίος ήταν ο θεός της χλεύης και του σκώμματος, της ειρωνείας και του σαρκασμού, προσωποποίηση της κοροϊδίας και της αποδοκιμασίας.

Ιστορικά στοιχεία

Το έθιμο των Μωμόγερων πιστεύεται ότι προέρχεται από την αρχαία Ελλάδα, λόγω της ομοιότητάς του με τον διθύραμβο. Οι θεωρίες που κυριαρχούν υποστηρίζουν ότι οι Μωμόγεροι είτε ήταν οι δώδεκα ιερείς του Μώμου, θεού του γέλιου και της σάτιρας, είτε σύμβολα των στρατηγών του Μεγάλου Αλεξάνδρου. 

Το έθιμο είχε αρχικά τελετουργικό χαρακτήρα, στη συνέχεια όμως μεταβλήθηκε λόγω των επιδράσεων που δέχτηκαν οι Μωμόγεροι τόσο από το περιβάλλον τους, όσο και από τις γειτονικές κουλτούρες. Τα στοιχεία που είχαν πάρει από την αρχαϊκή περίοδο αντικαταστάθηκαν από άλλα της βυζαντινής περιόδου που βίωναν. Η Μωμοέρια αργότερα εξελίχτηκε σε δρώμενο Σε νεότερο στάδιό τους με επίκεντρο τη σάτιρα, τον έρωτα και την ψυχαγωγία.

Το έθιμο της Μωμοέριας έχει πάνω από πενήντα παραλλαγές. Ωστόσο, μέχρι σήμερα έχει διατηρηθεί μόνο εκείνη που προέρχεται από το χωριό Λιβερά της Τραπεζούντας. Με την ανταλλαγή των πληθυσμών ανάμεσα στον Πόντο και την Ελλάδα το 1923, οι Πόντιοι πρόσφυγες ήταν αναγκασμένοι να φέρουν μαζί τους λιγοστά πράγματα κατά τη μετανάστευσή τους στον ελλαδικό χώρο. Ανάμεσα σε αυτά βρίσκονταν περικεφαλαίες και εγκόλπια Μωμόγερων. Συνέχισαν να τελούν το έθιμο ακόμη και μετά την εγκατάστασή τους στη Μακεδονία. 

Για αυτόν τον λόγο, από το 1924 η Μωμοέρια πραγματοποιείται κάθε χρόνο στην Ελλάδα, με ελάχιστες εξαιρέσεις, όπως την περίοδο της γερμανικής κατοχής. Ο πρώτος χορευτής που αναβίωσε το δρώμενο στην Ελλάδα ήταν ο Ταπαντζίδης Νικόλαος από τα Λιβερά του Πόντου. 

Μετά τον εμφύλιο του 1949, απαγορεύτηκε η μάσκα για λόγους ασφαλείας. Η δομή του εθίμου παραμένει ίδια, με ελάχιστες παραλλαγές στον βηματισμό και τα παραγγέλματα.

Δρώμενο

Στο δρώμενο αυτό παρουσιάζεται η αναγέννηση της φύσης με την αλλαγή του νέου έτους και έχει σκοπό σάτιρας. Στο δρώμενο αναπαρίσταται η ιστορία του Κιτί Γοτσά. Στο έθιμο αυτό, παραδοσιακά μέρος των συμμετεχόντων φοράνε τομάρια ζώων όπως η αρκούδα, ενώ άλλοι ντύνονται με στολές ανθρώπων οπλισμένων με σπαθιά και έχουν την μορφή γεροντικών προσώπων.

Το δρώμενο λαμβάνει χώρα το όπου ο θίασος παραδοσιακά τριγυρνά στις αυλές των σπιτιών. Στο δρώμενο οι πρωταγωνιστές είναι τρεις, ο γέρος Κιτί Γοτσά, η νύφη και ο αράπης ή η αρκούδα. Η αλλαγή του χρόνου και η αναγέννηση της φύσης συμβολίζεται με τη νύφη η οποία ερωτοτροπεί με τον νέο (ο νέος είναι ο χαρακτήρας αράπης ή αρκούδα). Στο δρώμενο εναλλάσσεται η απαγωγή της νύφης από τον νέο "αράπη" με τον γέρο Κιτί Γοτσά.

Παραγγέλματα – Συμβολισμοί

Συνολικά υπάρχουν 6 φάσεις του χορού και 15 παραγγέλματα. Με τα παραγγέλματα ο αρχηγός κατευθύνει τις κινήσεις του χορού. 

• Με το «τιζουλούμ πακαλούμ» μπαίνουν οι χορευτές πολεμιστές στη σειρά.
• Με το «ικεσέρ» μπαίνουν σε δυάδες.
• Με το «αρς» ξεκουράζονται.
• Με το «σέρτ» κινούνται πιο γρήγορα.

Οι 12 χορευτές συμβολίζουν τους δώδεκα μήνες του χρόνου, ενώ η νεαρή νύφη είναι σύμβολο της γονιμότητας και της βλάστησης

Η μεταμφίεση του άνδρα σε γυναίκα συμβολίζει την εναρμόνιση των αντιθέτων αρσενικού και θηλυκού. Την ένωση αυτών που φαίνονται να είναι χωρισμένα. Τη θεία ένωση του άνδρα με τη γυναίκα, που πρέπει να γίνουν ένα, για να κερδίσουν υγεία και μακροβιότητα.

Στο δρώμενο μπορούν να συμμετέχουν και άλλες φιγούρες (μορφές), που διαφέρουν από τόπο σε τόπο

Παντού όμως υπάρχουν η νύφη και ο διάβολος. Έτσι, το κλέψιμο της νύφης είναι κοινό σε όλους τους θιάσους και συμβολίζει, κατά πως λέγεται, την αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα.

Καθ’ όλη τη διάρκεια του Δωδεκαημέρου των γιορτών, οι Μωμόγεροι γυρίζουν σε παρέες στους δρόμους των χωριών. Χορεύουν και τραγουδούν τα κάλαντα ή άλλους ευχετικούς στίχους, προσδοκώντας τύχη για τη νέα χρονιά. Όταν δύο παρέες μωμόγερων συναντηθούν, κάνουν ψευτοπόλεμο μεταξύ τους. Ώσπου η μία ομάδα να νικήσει και η άλλη να δηλώσει υποταγή.

ΟΥΝΕΣΚΟ

Στα τέλη του 2016 η Διακυβερνητική Επιτροπή της Σύμβασης για την Διαφύλαξη της 'Αυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, ενέκρινε την πρόταση του υπουργείου Πολιτισμού και ενέγραψε στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της 'Αυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας' (Ουνέσκο) το εθιμικό δρώμενο των Μωμόγερων.