Eλληνική ταυτότητα των βεροιωτών βλαχικής καταγωγής

Του Γιάννη Κ. Τσιαμήτρου
Το θέμα προφανέστατα είναι τεράστιο και είναι λογικό ότι δεν μπορεί να εξαντληθεί μέσα σε ένα σύντομο σημείωμα. Είμαι από τους ανθρώπους που είναι ρεαλιστές, δεν αιθεροβατούν και λένε ‘τα σύκα σύκα και την σκάφη σκάφη’. Και εξηγούμαι: Πρώτα από όλα θα επιθυμούσα να διευκρινίσω ότι δεν παραθέτω τις απόψεις μου ως επιστήμονας, αλλά ως ένας βεροιώτης βλαχικής καταγωγής και ως ασχολούμενος ερασιτεχνικά και πολύχρονα με τα λαογραφικά στοιχεία των πληθυσμιακών ομάδων της πόλης μου, ιδιαίτερα της δικής μου. Προσωπικά γράφω τις απόψεις μου απευθυνόμενος σε καθημερινούς συμπολίτες χωρίς κάποια ιδιαίτερη επιστημονική ενασχόληση.

Όταν μιλάμε για την ταυτότητα μιας πληθυσμιακής ομάδας, εννοούμε γενικά και εν συντομία το σύνολο των ιδιαίτερων πνευματικών και ψυχικών χαρακτηριστικών στοιχείων της, τα οποία σαφώς και είναι ρευστά. Έτσι μπορούσαμε να τα αναλύσουμε σε χορευτικά, καλλιτεχνικά, γλωσσικά, οικονομικά, εργασιακά, συναισθηματικά, παραδοσιακά κ.ο.κ. στοιχεία. 

Βέβαια, οι λέξεις ταυτότητα (identity) και εθνοτική ομάδα (ethnic group) έχουν εμφανιστεί τους τελευταίους χρόνους στον τομέα της επιστήμης, με ειδική χρήση, πολλές φορές αλληλο-συσχετιζόμενες, αλλά και καταχρηστική ακόμα και από επιστήμονες, κατά την προσωπική μου άποψη. Υπάρχουν, άλλωστε, επιστήμονες, που ομιλούν για αυτήν την κατάχρηση, ιδιαίτερα της λέξης ‘εθνοτική ομάδα’, π.χ. Ευάγγελος Θ. Καραμανές i .

Όπως είπα προηγουμένως, η ταυτότητα είναι ρευστή. Έτσι φυσιολογικά συνέβηκε/συμβαίνει και στους βλάχους της Βέροιας καθόλη την πορεία τους. Αυτοί βρέθηκαν στο Βέρμιο (μέσα 19ου αιώνα και αργότερα) μετά από μετακίνησή τους από την Πίνδο, κυρίως ως κτηνοτροφικές ομάδες με σχετικά κλειστή κοινωνική οργάνωση. Το κύριο γλωσσικό τους εργαλείο ήταν τα βλάχικα (ενδοοικογενειακά), χωρίς να αποκλείονται τα ελληνικά, ιδιαίτερα στους άντρες. Η διγλωσσία χαρακτήριζε - στο λόγο και στο τραγούδι - τέτοιους μετακινούμενους πληθυσμούς (π.χ. βλάχους νομάδες ή ημινομάδες) από την Τουρκοκρατία και πιο μπροστά ακόμα (βλ. Α. Κατσανεβάκηii). Κύλησε πολύ νερό στο αυλάκι. Αυτή την στιγμή πολύ λίγοι βλάχοι στην Βέροια ομιλούν τα βλάχικα. 

Η γλώσσα τους στην καθημερινότητα και παντού είναι τα ελληνικά∙ ο ομότιμος καθηγητής γλωσσολογίας στο ΑΠΘ, Αντώνης Μπουσμπούκης, σε ομιλία του είπε ότι η ελληνική είναι η ‘εθνική γλώσσα’ των βλάχων iii. Να λοιπόν η ρευστότητα στην ταυτότητα των πληθυσμιακών ομάδων!

Για να μην πολυλογούμε, στην σημερινή μας εποχή οι βλαχόφωνοι Βεργιώτες είναι πλήρως ενσωματωμένοι στον αστικό κορμό της πόλης της Βέροιας σε όλους τους τομείς (επαγγελματικά, κοινωνικά, οικονομικά, πολιτισμικά κλπ). 

Και αυτό έγινε σταδιακά και αβίαστα. Βέβαια, οφείλουμε να μη παραλείψουμε την αμφιλεγόμενη γνωστή σε όλους εποχή της ρουμανικής πολιτικής και των ρουμανικών σχολείων από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι και τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. 

Μια κατάσταση που απασχόλησε όχι μόνο την Βέροια, αλλά και πολλά άλλα μέρη της Ελλάδας. Τα ρουμανικά σχολεία σήμερα δεν υπάρχουν, ωστόσο, η γενική ρουμανική πολιτική δεν έχει πάψει ολοσχερώς. Απόδειξη αυτού είναι ότι, ακόμα και σήμερα η Ρουμανία με νόμο της στη Βουλή θεωρεί ρουμανική Διασπορά όλους τους λατινόφωνους στην Βαλκανική (άρθρο 1 του Νόμου 299/13.11.2007, τροπ. 2013).

Στον Δήμο της Βέροιας υπάρχουν πάρα πολλοί πολιτιστικοί σύλλογοι μεταξύ των οποίων και 4 σύλλογοι με μέλη-βλάχους. Όλοι αυτοί οι πολιτιστικοί σύλλογοι ασχολούνται με ελληνικά ήθη και έθιμα. Σαφέστατα και δεν αποτελούν ομάδες μειονοτικές, με ετερότητες, με άλλη εθνοτική καταγωγή κλπ. 

Στο σημείο αυτό επιθυμώ να επισημάνω ότι οι απλοί λαϊκοί Έλληνες είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοι στις λέξεις /έθνος/, /εθνικός/, /εθνοτικός/ και τα συναφή∙ γιατί αφενός μεν γνωρίζουν από την λαϊκή παράδοση ότι η λέξη /ἔθνος/ είναι καθαρά ελληνική και μάλιστα αρχαία ελληνική και αφετέρου εκπλήσσονται και βλέπουν δύσπιστα όσους χρησιμοποιούν παράγωγα αυτής της λέξης στις ελληνικές ομάδες & συλλόγους στην Ελλάδα.

Άρα, οι ομάδες ή οι σύλλογοι με βλάχους/αρμάνους στην επικράτειά μας και ιδιαίτερα στην Βέροια έχουν ελληνική ταυτότητα. Έτσι δεν υπάρχει λόγος να ομιλούμε για ‘βλάχικη ταυτότητα’, κατά την ταπεινή μου άποψη. Προσωπικά, - ως βεροιώτης βλαχικής καταγωγής και πιστεύω πως πολλοί συμβεργιώτες μου της ίδιας καταγωγής -, δεν θα επιθυμούσαμε κάποιοι να χρησιμοποιούν για εμάς όρους, όπως, έτερος, ετερότητα, διαφορετικότητα, εθνοτικός, διακριτός κλπ. 

Καμιά ομάδα ή μεμονωμένο άτομο δεν έχει το δικαίωμα να μας εκπροσωπεί, να ‘αγωνίζεται’ για εμάς και να ομιλεί εξ ονόματος μας, χρησιμοποιώντας τέτοιους όρους. Γνωρίζουμε πολύ καλά τα πολιτιστικά στοιχεία της δικής μας ομάδας. Δεν θα πήγαινα ποτέ σε μια τέτοια ομάδα και, αν πήγαινα, θα έφευγα από αυτήν, εφόσον διαπίστωνα κάτι τέτοιο.

Σχετικά με τα βλάχικα, το γλωσσικό εργαλείο των βεργιωτών βλαχικής καταγωγής της Βέροια, έχω να πω τα εξής: Η διατήρησή τους είναι πεντακάθαρα δικό τους θέμα! Οι ίδιοι αποφασίζουν τί θα κάνουν με αυτά. Αν θα τα μιλήσουν στην καθημερινότητά τους και αν θα τα μιλήσουν στα παιδιά τους. Κανένας δεν τους εμποδίζει, ούτε τους φταίει! Ποτέ τα βλάχικα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν απαγορεύτηκαν στην πατρίδα μας. 

Ούτε οι συμβεργιώτες τους έχουν δυσανασχετήσει αν αυτοί τα ομιλούν. Και δεν έχουν την ανάγκη κάποιοι να τους εκπροσωπήσουν σε αγώνα για την διατήρησή τους. Το θέμα είναι πολύ απλό: Η χρήση των βλάχικων μέσα στην καθημερινότητα της ζωής, και μόνο αυτή μπορεί να τα διατηρήσει. Τα υπόλοιπα είναι ‘ασπιρίνες’, ή εκ του ‘πονηρού’, κατά τη γνώμη μου. Το βέβαιο είναι ότι μέσα στην ζωή των βλάχων βεργιωτών επικράτησαν βαθμιαία τα ελληνικά ως γλωσσικό εργαλείο. 

Και να μην θεωρηθώ ότι είμαι κατά των βλάχικων, δηλώνω δημόσια ότι μου αρέσουν, τ’ αγαπώ, τα μιλώ σχετικά καλά και συνεχίζω να τα μαθαίνω∙ τραγουδώ πολλά τραγούδια στα βλάχικα και τα διδάσκω στις χορευτικές μου ομάδες. Αλλά, όπως είπα προηγουμένως είμαι ρεαλιστής και δεν ‘χύνω’ και ‘κροκοδείλια δάκρια’ για την δυσάρεστη συρρίκνωσή τους. για την οποία όλοι έχουν ευθύνη! [συρρίκνωση έχουμε και σε όλα τα τοπικά παραδοσιακά γλωσσικά ελληνικά ιδιώματα, πχ. των Πιερίων, του Ρουμλουκιού, της Νάουσας κλπ της περιοχής μας].

Πραγματικά, δίχως να θέλω να θίξω κανέναν προσωπικά, και με πνεύμα καθαρά και αποκλειστικά ενωτικό, αναρωτιέμαι δημόσια, καθώς τίθενται τα παρακάτω ερωτήματα:

-Ποιος είναι ο λόγος να τονίζεται και να προπαγανδίζεται μια ‘βλάχικη ταυτότητα’, αφού υπάρχει η αντίστοιχη ελληνική;

-Γιατί άραγε κάποιοι εμμένουν με δημόσιες παρεμβάσεις να μιλούν για βλαχική ετερότητα, βλαχική διαφορετικότητα, βλαχική εθνοτική καταγωγή, βλαχική διακριτή ομάδα, ιδιαίτερα της Βέροιας;

-Γιατί μάλιστα κάποια ομάδα βεροιωτών προσπαθεί με γραπτό και προφορικό λόγο να εκπροσωπήσει τους βλάχους όλης της Ελλάδας; Δεν υπάρχει Πανελλήνια Ομοσπονδία για αυτό το θέμα;

-Είμαστε εμείς οι βλάχοι της Βέροιας οι έτεροι, οι άλλοι; Είναι δυνατόν να λέει κανείς ότι είναι ελληνικής συνείδησης και ταυτόχρονα να λέει ότι είναι ο έτερος;

-Μήπως, κάποιοι που έχουν τόσο μεγάλο ζήλο και θέρμη να με εκπροσωπούν, έχουν κάτι άλλο στο μυαλό τους;

-Ποιός έδωσε το δικαίωμα σε κάποιους να αλλάζουν το όνομα της ομάδας τους - χωρίς να αλλάξουν το καταστατικό τους - και να χρησιμοποιούν ρουμανικά γράμματα αλφαβήτου (π.χ. â);

-Υπάρχει κάποιο ομογενοποιημένο, κωδικοποιημένο, εθνικά αποδεκτό αλφάβητο εδώ στην Ελλάδα και ειδικά στην Βέροια και δεν το γνωρίζω;

-Το γνωρίζουν οι βλάχοι της Βέροιας ότι η λέξη sutsatâ (που βλέπουμε ως όνομα σε ομάδα της Βέροιας στα ΜΜΕ και ΜΚΔ και αλλού) χρησιμοποιείται κατά κόρον από ομάδες στην Ρουμανία, π.χ. Sutsata Culturalã Armãneascã;

-Μήπως γίνεται πολιτική και όχι ανάδειξη πολιτιστικών στοιχείων από ορισμένους εδώ στην Βέροια; Μήπως δεν είναι τόσο αγαθές οι προθέσεις αυτών;

-Μήπως κάποιοι θα έπρεπε να είναι σοφότεροι πριν συναγελαστούν με ανθρώπους εντός και εκτός της Ελλάδας, που αγωνίζονται για μειονότητες βλάχων;

-Δεν θα έπρεπε να τα προσέξουν όλα αυτά οι συμβεργιώτες μας, αλλά και οι αιρετοί μας που ασκούν εξουσία στην Βέροια;

-Μήπως τελικά αυτή η κινητοποίηση θα έπρεπε να ξανασκεφτεί αν αξίζει να ευαγγελίζεται αυτά που αναφέρθηκαν προηγουμένως; Αν το κάνει, αυτό δεν εμποδίζει σε τίποτα την διατήρηση των ηθών και εθίμων, όπως είναι ακριβώς καταγεγραμμένα στο καταστατικό της.

-Μήπως και οι Βεργιώτες βλάχοι που μοιράζονται τις ίδιες σκέψεις με εμένα δεν θα έπρεπε να είναι πιο ενεργοί, περισσότερο προσεκτικοί, όχι τόσο ευκολόπιστοι, όχι τόσο αμέτοχοι και εν τέλει να ενεργούν συνετά πού δίνουν την ψήφο τους;

Η ταυτότητα των βλάχων βεροιωτών είναι ελληνική και τα αυτονόητα πρέπει να λέγονται!!

Πηγές:

   Ευάγγελος Θ. Καραμανές Διδακτορική Διατριβή: ‘Οργάνωση του χώρου τεχνικές και τοπική ταυτότητα στο Κοπατσαροχώρια των Γρεβενών, Ακαδημία Αθηνών’, Δημοσίευμα του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας. Ο συγγραφέας στην σελ. 39 γράφει μεταξύ άλλων: …Συμπερασματικά υποστηρίζουμε ότι η χρήση του όρου «εθνοτική ομάδα» στον μακεδονικό χώρο είναι πολύ συχνά καταχρηστική…).

 Αθηνά Ν. Κατσανεβάκη, Διδακτορική Διατριβή: ‘Βλαχόφωνα και Ελληνόφωνα Τραγούδια της περιοχής Βορείου Πίνδου, Ιστορική-εθνομουσικολογική προσέγγιση: Ο Αρχαϊσμός τους και η σχέση τους με το ιστορικό υπόβαθρο’, μέρος Β΄, σελίδες 49-53. Έκδοση: Ινστιτούτο Έρευνας Μουσικής & Ακουστικής - Κέντρο Μουσικής Τεκμηρίωσης.

  http://vlahoi.net/vlahiki-glossa/vlahoi-kai-elliniki-glossa -Ομιλία του ομότιμου καθηγητή Γλωσσολογίας στο ΑΠΘ, Αντώνη Μπουσμπούκη, στην 4η συνδιάσκεψη της Παγκόσμιας Βλάχικης Αμφικτιονίας με τίτλο : ‘Η σχέση των Βλάχων με την εθνική τους γλώσσα, την ελληνική’.