Η εισβολή των Τουρκικών φυλών, η μείωση των δυνάμεων του Ελληνισμού και η Ορθοδοξία

Γράφει ο Γιάννης Κ. Τσιαμήτρος
Η διείσδυση των τουρκικών φυλών στις ελληνικές χώρες πραγματοποιήθηκε και ειρηνικά (π.χ. νομάδες Γιουρούκοι) και βίαια (π.χ. Σελτζούκοι Τούρκοι). Στις αρχές του 11ου αιώνα οι Σελτζούκοι εισβάλλουν στις αρμενικές χώρες και, μετά την μάχη του Μάτζικερτ (σ.σ. 1071- ήττα των Βυζαντινών), εξαπλώνονται στην Μ. Ασία με αγριότητα και μέσα σε λίγο χρονικό διάστημα η Βυζαντινή Αυτοκρατορία υποκύπτει έτσι ώστε να αντιπροσωπεύεται από μικρές νησίδες και η Μ. Ασία να ονομάζεται πλέον Τουρκία. Βέβαια, ο ελληνισμός δεν εξαφανίζεται απόλυτα. Προσφεύγει στα ορεινά και διασώζεται στον Πόντο (ποντικές Άλπεις), την Καππαδοκία (τρωγλοδυτικές οικήσεις) και τα ΝΑ παράλια της Μ. Ασίας.

Καππαδοκία

Η περιοχή Σογιούτ, ΝΑ της Προύσας, όπου εγκαταστάθηκαν Οθωμανοί Τούρκοι, στα μέσα του 13ου αιώνα, αποτέλεσε τον δυναμικό πυρήνα της μετέπειτα Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αυτοί γίνονται απειλητικοί επί Οσμάν Α΄ με τους άγριους πολεμιστές, του γαζήδες (=αγωνιστές της πίστης) και καταλαμβάνουν τις γαίες των Βυζαντινών, οι οποίες πλέον ονομάζονται τιμάρια. Αυτά έχουν τα χαρακτηριστικά της φεουδαρχικής οργάνωσης και παραχωρούνται στους αρχηγούς πολεμιστές.

Οι εξισλαμισμοί (βίαιοι και μη) ήταν γεγονός. Οι λόγοι για τους μη βίαιους εξισλαμισμούς ήταν γενικά: Τα πολλά δεινά και τα άμεσα υλικά συμφέροντα. Παράλληλα οι φανατικοί δερβίσηδες (σ.σ. θρησκευτικό τάγμα), στους οποίους παραχωρούνταν γαίες, προπαρασκεύαζαν το έδαφος για την εξάπλωση της μουσουλμανικής θρησκείας. 

Κρυπροχριστιανισμός

Όσον αφορά τον κρυπτοχριστιανισμό, ο οποίος αποτελούσε μια πραγματικότητα, ο Α. Ε Βακαλόπουλος, μεταξύ άλλων υπογραμμίζει (σελ. 125): «…η σκληρή πραγματικότητα του κρυπτοχριστιανισμού, μια κατάσταση μεταβατική προς τον μουσουλμανισμό, η οποία κάποτε σε ορισμένους τόπους της Μ. Ασίας βάσταζε και αιώνες, υπήρξε μια μεγάλη τραγωδία του ελληνισμού ως τα τελευταία ακόμη χρόνια, η οποία δεν θα γίνει ποτέ γνωστή σε όλη την έκτασή της…». Είναι σημαντικό επίσης να πούμε ότι σε σημείωσή (2) του (σελ. 124-125) παραθέτει την άποψη του ανατολιστή και άριστου τουρκολόγου Γερμανού A.D. Mordtmann, o οποίος συμπεραίνει ότι ‘ο τουρκικός συμπαγής πληθυσμός της Μ. Ασίας δεν προήλθε από μετανάστες, αλλά προ πάντων από την προσέλευση του γαλατο-ελληνικού πληθυσμού στον μουσουλμανισμό’.

Andreas David Mordtmann

Ο συγγραφέας κλείνει το θέμα του εξισλαμισμού παραθέτοντας ένα χωρίο του Δημήτρη Κυδώνη (σελ. 126), όπου καθαρά τονίζονται ‘οι εξισλαμισμοί χριστιανικών πληθυσμών οι οποίοι υπέκυψαν στον άμεσο ή έμμεσο καταναγκασμό του τουρκικού περιβάλλοντος’.

Η πειρατεία των Τούρκων στα ελληνικά νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου πελάγους και τα σκλαβοπάζαρα είχαν σαν αποτέλεσμα την σημαντική πληθυσμιακή τους μείωση. Η αποσάρθρωση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας (εμφύλιοι πόλεμοι κλπ) παίρνουν γοργό ρυθμό και οι Οθωμανοί Τούρκοι με επικεφαλής τον Σουλεϊμάν πασά, γιό του Ορχάν, εποικίζουν την Θράκη στα μέσα του 14ου αιώνα με την βία και οι άρχοντές τους γίνονται κάτοχοι τιμαρίων. 

Γενίτσαροι

Ο σουλτάνος Ορχάν (1324-1362) οργανώνει πολύ καλά τον τουρκικό στρατό με τους λεγόμενους ‘ακιντζήδες’ (σ.σ. φανατικοί άτακτοι γαζήδες ως εμπροσθοφυλακή) και τους Γενίτσαρους. Το γενιτσαρικό σώμα (σ.σ. από παιδομάζωμα χριστιανικών πληθυσμών) με το πέρασμα του χρόνου επρόκειτο να γίνει το φόβητρο των χριστιανικών κρατών και να αποκτήσει την αίγλη του θρύλου. Σημαντικό επίσης είναι ότι οι Σουλτάνοι βαθμιαία άρχισαν να δίνουν ανώτατα αξιώματα της αυτοκρατορίας στα χριστιανόπαιδα-δούλους τα οποία ανέτρεφαν (iç oğlan =εσωτερικά παιδιά του παλατιού). Το γόητρο και η ισχύς του Βυζαντινού κράτους εξασθενούν μπροστά στον τουρκικό κίνδυνο, κάνοντας τους πατριώτες λόγιους (π.χ. Δημήτριος Κυδώνης) να αντιδρούν και να τονίζουν τον θανάσιμο κίνδυνο και την γενική κατάπτωση (εξισλαμισμός, φυγή, φόβος, ανήθικος πλουτισμός κλπ).

Μετά την Θράκη οι Τούρκοι καταλαμβάνουν τόσο την Μακεδονία όσο και την ηπειρωτική Ελλάδα (τέλος 14ου αρχές 15ου αι.). Πάντως οι ισχυρές πόλεις, Θεσσαλονίκη και Σέρρες, κατορθώνουν να τους παραχωρηθούν ορισμένα προνόμια σχετικά με την αυτοδιοίκηση και γενικά οι κοινοτικοί θεσμοί της βυζαντινής εποχής προσαρμόζονται στις νέες συνθήκες της τουρκοκρατίας. Η Κωνσταντινούπολη, βέβαια, δεν έχει καταληφθεί, όμως, οι ελληνικοί της πληθυσμοί μπροστά στον τεράστιο κίνδυνο διαφεύγουν και σκορπίζονται στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, στα ελεύθερα βαλκανικά κράτη και στην Πελοπόννησο. Την εποχή αυτή (μέσα-τέλη του 14ου /αρχές 15ου αι.) η Πελοπόννησος γίνεται η ελπίδα των Νεοελλήνων και η έδρα του, ο Μυστράς, έγινε από τα πιο λαμπρά κέντρα του Ελληνισμού (Κατακουζηνοί-Παλαιολόγοι).

Η εισβολή του μογγόλου Τιμούρ Λεγκ (Ταμερλάνου) στην Μ. Ασία και η νίκη του εναντίων των Οθωμανών Τούρκων στην Μάχη της Άγκυρας (1402) διέσωσε για 50 χρόνια ακόμα την αποδυναμωμένη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Μπορεί να υπήρξε μια ανάπαυλα και γαλήνη για την Κωνσταντινούπολη, όμως η σύγχυση και η τουρκική απειλή δεν έπαψαν να υφίστανται για τους Βυζαντινούς.

Είναι σαφές ότι η Ορθοδοξία και γενικά ο Χριστιανισμός είχε τεράστια επίδραση στο λαό των Βυζαντινών. Το μεγάλο ερώτημα του θρησκευτικού ποιμνίου ήταν το πρόβλημα της παρακμής του κράτους και γιατί ‘ο Θεός εγκατέλειψε το γένος του’. Οι θεολόγοι της εποχής (π.χ. Βρυέννιος, και Ανώνυμος Μοναχός) αποδίδουν την παρακμή στην παρέκκλιση των Ορθοδόξων από τον δρόμο του Κυρίου. Αυτήν την ηθική κρίση την παρατηρούν και οι ίδιοι οι μουσουλμάνοι, οι οποίοι πιστεύουν ότι αυτοί είναι οι αγαπημένοι του Θεού και δείγμα της αγάπης του είναι η επιβολή τους στους ‘Ρωμαίους’. Ένας άλλος λόγος είναι ότι τα δεινά των χριστιανών (θεώρηση των κληρικών, ιδίως των ησυχαστών μοναχών) είναι ένα προμήνυμα για την Δευτέρα Παρουσία (εσχατολογικές ιδέες). Η σκλαβιά παρουσιάζεται ως ένας ‘πειρασμός’ για να δοκιμαστεί η πίστη των χριστιανών και γιαυτό χρειάζεται περισσότερη ηθικοθρησκευτική διδασκαλία και επιστροφή στο γνήσιο νόημα του Χριστιανισμού.

Το Ισλάμ λόγω της κατακτητικής του δύναμης του πλεονεκτεί έναντι της Χριστιανοσύνης σε λατρευτικούς και κοινωφελείς οίκους (τζαμιά, νοσοκομεία κλπ) και επηρεάζει την εκκλησιαστική ζωή των χριστιανών. Ο Α. Ε. Βακαλόπουλος μας λέει ότι η Εκκλησία υποτάσσεται στους κυρίαρχους και υπακούει προπάντων στους Θείους νόμους και δόγματα. Ωστόσο, ο κατώτερος κλήρος έχει αντιστασιακό και αγωνιστικό πνεύμα (βλ. Βησσαρίων), το οποίο γίνεται ισχυρότερο όσο περισσότερο συνειδητή γίνεται σε αυτούς η έννοια του Γένους, του ελληνικού έθνους.

Στις φραγκοκρατούμενες ελληνικές χώρες, παρά το γεγονός ότι η προπαγάνδα των καθολικών έβρισκε πρόσφορο έδαφος φαίνεται ότι οι προσελεύσεις προς την Ορθοδοξία και κατά τον 15ο αι. και εξής ήταν συχνότερες παρά το αντίθετο.

Σχετικά με το ζήτημα της Ένωσης της Ανατολικής με την Δυτική Εκκλησία που προέκυψε εκείνην την εποχή (θέμα που χρειάζεται περισσότερη ανάλυση) μπορούμε να πούμε συνοπτικά ότι προκάλεσε μεγάλη αναταραχή. Οι ενωτικοί έχουν κύριο εκφραστή τον Δημήτριο Κυδώνη, ενώ οι ανθενωτικοί τον Ιωσήφ Βρυέννιο. Το χάσμα και η αντίθεση ανάμεσα στις δύο εκκλησίες είναι τόσο βαθύ που δεν επιτρέπει την Ένωση. Πάντως, ο Α.Ε. Βακαλόπουλος, στο τέλος, σημειώνει ότι ‘η άκαμπτη στάση της Ορθοδοξίας απέναντι στην Δυτική Εκκλησία συνέβαλε στην δημιουργία ευνοϊκών περιστάσεων για την διαμόρφωση του ελληνικού έθνους’.

Πηγή: ‘Ιστορία του Νέου Ελληνισμού τόμος Α΄, αρχές και διαμόρφωσή του’, Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος, εκδοτικός οίκος Αντ. Σταμούλη, 2003 (σελ. 112-187)