Αρχές του νέου Ελληνισμού - Κράτη της Νίκαιας και Ηπείρου

Γράφει ο Γιάννης Κ. Τσιαμήτρος
Ο Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος γράφει ότι πρώτος ο Σπ. Ζαμπέλιος (1813-1881) αναζήτησε τις αρχές του νέου ελληνικού έθνους στους βυζαντινούς χρόνους, θεωρώντας ως αποδεικτικά στοιχεία την συνέχεια της ελληνικής γλώσσας και τα δημοτικά τραγούδια. Ακολουθούν οι Κ. Παπαρρηγόπουλος, Κ. Σάθας, Κ. Άμαντος και Ι. Βογιατζίδης, οι οποίοι τις τοποθετούν στο 1204 (τέταρτη σταυροφορία). Η σημασία αυτής της καμπής κατανοείται καλύτερα αν ανατρέξουμε στο παρελθόν, στην εποχή δηλαδή που οι Έλληνες είχαν υποταχθεί στο ρωμαϊκό κράτος.

Βλέπουμε ότι βαθμιαία επικρατούν η ελληνική γλώσσα, η ορθοδοξία και γενικά ο ελληνικός πολιτισμός. Έτσι ακτινοβολεί η Βυζαντινή Αυτοκρατορία (Ανατολικό Ρωμαϊκό κράτος), η οποία αφομοιώνει τα ξένα και υπόλοιπα άλλα εθνικά στοιχεία και έχει μεγαλύτερη ομοιογένεια και συνοχή (Ελληνισμός, Ορθοδοξία).

Σπυρίδων Ζαμπέλιος

Υπάρχουν οι αντικειμενικοί όροι που γίνεται αυτός ο μετασχηματισμός: τα δημοτικά τραγούδια, τα ακριτικά τραγούδια, η μυθιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου κλπ. Συγκεκριμένα, το νεότερο δημοτικό τραγούδι, οι παραλογές και το ακριτικό τραγούδι (Διγενής Ακρίτας, Κωνσταντής κλπ) θυμίζουν πολύ τα αρχαία έπη και τους αρχαίους μύθους, τους προσφιλείς στο αρχαίο θέατρο. Επίσης, την δημοτικότητα της βυζαντινής διασκευής της μυθιστορίας του Μ. Αλεξάνδρου την αποδεικνύουν και οι εμπνευσμένες απ’ αυτήν παραστάσεις του στα σωζόμενα χειρόγραφα σε βυζαντινά αγγεία, ανάγλυφα κλπ. Σε αρκετά από τα έργα της εικονογραφημένης τέχνης ο Μ. Αλέξανδρος παρουσιάζεται ως ο βασιλιάς των βυζαντινών.

Προσωπογραφία του Μεγάλου Αλεξάνδρου όρθιου με στολή και στέμμα  Βυζαντινού αυτοκράτορα

  Ο Α. Ε. Βακαλόπουλος τονίζει συνέχεια την βαθμιαία, αργή και δυσδιάκριτη εξέλιξη της μετάπλασης - ανά τους αιώνες - του βυζαντινού στον νεοελληνικό κόσμο και θεωρεί, συμβατικά, την αφετηρία του νέου ελληνισμού στα 1204 (κατάλυση δηλαδή της Βυζαντινής αυτοκρατορίας από τους Φράγκους). 

Με την τέταρτη αυτοκρατορία ουσιαστικά δεν επρόκειτο να ανασυγκροτηθεί η παλαιά αυτοκρατορία. Στην θέση της ξεπροβάλλουν νέα κράτη, εξωκεντρικά και ελληνικά (στην Νίκαια, Τραπεζούντα, Ήπειρο, Μακεδονία, και αργότερα στην Πελοπόννησο). Οι αρχηγοί αυτών των ελληνικών κρατών έρχονται υποχρεωτικά προς τον λαό και έτσι αμβλύνεται η ρωμαϊκή παράδοση, καθώς προβάλλεται η ελληνική.

Το νεοελληνικό έθνος διαμορφώνεται μέσα στους σκληρούς αγώνες για την επιβίωσή του και σημαντικοί ιστορικοί σε αυτήν την μεγάλη καμπή είναι οι Νικήτας Χωνιάτης, Νικηφόρος Γρηγοράς και Γεώργιος Ακροπολίτης. Τα βυζαντινά στρατεύματα τώρα περισσότερο συγκροτούνται με εντόπιους, παρά με μισθοφόρους και η πίεση της Φραγκοκρατίας κεντρίζει όλες τις ελληνικές χώρες με αναγεννητικούς ‘χυμούς’ ελληνισμού, με πιο ανθεκτικές: το Βασίλειο της Νίκαιας, το Κράτος της Ηπείρου (Ήπειρος, Ακαρνανία, Αιτωλία και μέρος της Θεσσαλίας) την Πελοπόννησο και την Κρήτη.

Στα κράτη της Νίκαιας και της Ηπείρου, όπου βρίσκουν καταφύγιο οι Κωνσταντινοπολίτες πρόσφυγες, είναι οι κύριες εστίες του ελληνισμού που επίσης προβάλλουν ως οι κληρονόμοι του Βυζαντίου. Αξίζει να τονιστεί η προσφορά των ιεραρχών, Ιωάννη Απόκαυκου, Δημητρίου Χωματιανού και Γεωργίου Βαρδάνη στο κράτος της Ηπείρου, ως φορέων του ελληνισμού στην ύπαιθρο.

Θεόδωρος Β΄ Λάσκαρις

Το βασίλειο της Νίκαιας (σ.σ. η πόλη της Νίκαιας βρισκόταν κοντά στην Κωνσταντινούπολη στο Β.Δ. μέρος της Μ .Ασίας) αποτέλεσε την κυριότερη εστία του νέου ελληνισμού με ηγέτες την δυναστεία των Λασκαρηδών και με ικανότατους τους: Θεόδωρο Α΄ Λάσκαρη, Ιωάννη Γ΄ Δούκα Βατάτση και Θεόδωρο Β΄ Λάσκαρη. Εξέχοντες λόγιοι και κληρικοί της εποχής αυτής, εκτός των προαναφερθέντων κληρικών, είναι οι: Δημήτριος Καρύκης, Εξαπτέρυγος, Νικηφόρος Βλεμμύδης κλπ.

Η ελληνολατρεία των βασιλέων και λογίων της Νίκαιας, κυρίως του Θεοδώρου Β΄ Λάσκαρη, και η ιδέα του εθνικού συνόλου υπογραμμίζονται ιδιαίτερα από τον Α. Ε. Βακαλόπουλο. Αυτός διαπιστώνει επίσης ότι τότε οι βασιλείς του Βυζαντίου φέρουν τον επίσημο τίτλο ‘Βασιλεύς και Αυτοκράτωρ των Ρωμαίων’ από σεβασμό και μόνο στην παράδοση και στην διαφύλαξη της κληρονομιάς του Μ. Κωνσταντίνου.

Τα ονόματα ‘Έλλην’, ‘ελληνικόν, ‘Ελλάδα’ και παρόμοια ασκούν πλέον γοητεία και την παλιά τους αίγλη στις σκέψεις των ηγετών, των λογίων και του λαού. Αναπτύσσεται η ελληνική συνείδηση και το ιδανικό της Μεγάλης Ιδέας για πρώτη φορά εμφανίζεται με το έμβλημα του Δικέφαλου Αετού ως σύμβολο του βυζαντινού κράτους, ενός καλλιτεχνικού μοτίβου των ραγιάδων, αργότερα επί τουρκοκρατίας, το οποίο δήλωνε τον πόθο τους για την ελευθερία. Εμφανίζεται και μια χαρακτηριστική φράση, το ‘Γένος των Ελλήνων’• η λέξη /γένος/ είναι ταυτόσημη με την έννοια του έθνους, η οποία κυριαρχεί και στα γραπτά των λογίων του 18ου αι. - αρχές 19ου αι.

Αυτές τις αντιλήψεις της αφύπνισης της εθνικής συνείδησης στο βασίλειο της Νίκαιας - που υποστηρίζει ο Α. Ε. Βακαλόπουλος - τις αποδέχονται και οι σύγχρονοί του ξένοι ερευνητές όπως οι : Ian Moles, Stepher G. Xydis και Johannes Irmscher. O τελευταίος μάλιστα ανέδειξε την άποψη του γνωστού φιλοσόφου Κ. Marx, ο οποίος χαρακτήρισε την Νίκαια ως κέντρο του ελληνικού πατριωτισμού. Ωστόσο, ο Βακαλόπουλος σημειώνει ότι ορισμένοι επιστήμονες τις απόψεις του αυτές τις αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό (‘υποβάλουν σε εξονυχιστική βάσανο’, όπως αναφέρει).

Οφείλουμε να σημειώσουμε ότι, επί Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου, του ιδρυτή της Δυναστείας των Παλαιολόγων και βίαιου διαδόχου του Θεοδώρου Β΄ Λάσκαρη, ανακτάται η Κων/πολη και μεταφέρεται εκεί η πρωτεύουσα του Βασιλείου της Νίκαιας. Παρά το γεγονός ότι αυτός ήταν ικανός στρατιωτικός και διπλωμάτης, ο Α. Ε. Βακαλόπουλος θεωρεί ότι ανέτρεψε το δημιουργικό εσωτερικό έργο του Θεοδώρου, προκάλεσε ολέθρια αναστάτωση και έριδες (θρησκεία, λαό) και ενίσχυσε την θέση των ‘δυνατών’ (στρατιωτικών και εχόντων την εξουσία).

Η εμφάνιση του νέου ελληνισμού και η σύνδεσή του με τον αρχαίο (σ.σ. ελληνισμό) παρατηρείται επίσης και στην λογοτεχνία (ποίηση), την τέχνη και τα κλασικά γράμματα, ως απαραίτητη προϋπόθεση για την πλήρη μόρφωση στη Νίκαια.

Αναφέρονται από τον Α. Ε. Βακαλόπουλο ονόματα διαπρεπών στις επιστήμες, τις τέχνες και τα γράμματα και στην εποχή των Παλαιολόγων. Η πνευματική «αναγέννηση» είναι περισσότερο πολιτική και οφείλεται στην εθνική αφύπνιση μέσω των αγώνων εναντίον των κατακτητών (Φράγκων).

Η Θεσσαλονίκη αποτελεί, ιδίως στο πρώτο μισό του 14ου αι., εστία ελληνικών σπουδών με σπουδαία αυτοδιοίκηση και με ονομαστούς λόγιους με εξέχουσα προσωπικότητα τον Δημήτριο Κυδώνη, εμφορούμενο από υψηλές ιδέες για τον άνθρωπο και την ελληνική εθνική αφύπνιση.

Βαρλαάμ ο Καλαβρός

Εκείνο, ωστόσο, που έφερε την παρακμή και την πτώση του Βυζαντίου ήταν οι καταπιέσεις της Βυζαντινής ολιγαρχίας και γενικά το βαθύ χάσμα στις κοινωνικές τάξεις, στοιχεία που εμπόδισαν την συνένωση εμπρός στον τουρκικό κίνδυνο και ανέστειλαν την εξελεκτική πορεία προς την διαμόρφωση του ελληνικού έθνους.

Οι θρησκευτικές έριδες και οι πολιτικοκοινωνικοί εμφύλιοι ταράζουν το Βυζάντιο τον 14ο αι. Οι Ησυχαστές (σ.σ. αυστηρό ασκητικό πνεύμα) με υποστηρικτή τον Γρηγόριο Παλαμά τελικά επικρατούν των ‘Αναθεωρητικών’ (σ.σ. δυτική επιρροή, ουμανισμός) με υποστηρικτή τον Βαρλαάμ τον Καλαβρό, καθώς και των επαναστατών στον κοινωνικό τομέα.

Το Βυζάντιο είναι πλέον πιο ευάλωτο στον τουρκικό και νεοφώτιστο μουσουλμανικό κίνδυνο…

Γρηγόριος Παλαμάς

Πηγή: ‘Ιστορία του Νέου Ελληνισμού τόμος Α΄, αρχές και διαμόρφωσή του’, Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος, εκδοτικός οίκος Αντ. Σταμούλη, 2003 (σελ. 46-111)