Tα «Μνημόνια», ο κορωνοϊός και ο έλεγχος συνταγματικότητας

Του Δημήτριου-Γεώργιου Πατσίκα*
Σύγκριση των δύο έκτακτων περιόδων και η αντιμετώπισή τους από το Συμβούλιο της Επικρατείας
Έπειτα από τη δημοσιονομική κρίση και την κοινώς αποκαλούμενη «μνημονιακή» περίοδο, η χώρα μας εισήλθε (σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα) σε μια νέα έκτακτη συνθήκη· αυτήν που προκαλεί η πανδημία του κορωνοϊού. Η διαφορά βεβαίως των δύο περιπτώσεων είναι σαφής και έγκειται στο γεγονός ότι ο εν λόγω επικίνδυνος ιός συνιστά μια παγκόσμια απειλή, σε αντίθεση με τα «μνημόνια» που έπληξαν κατά κύριο λόγο τα οικονομικά αδύναμα κράτη του ευρωπαϊκού νότου. Οι δε ομοιότητές τους συνίστανται αφενός στο άδηλο της ολοκλήρωσης του κύκλου τους, αφετέρου στο αν οι ακολουθούμενοι τρόποι αντιμετώπισής τους είναι οι ενδεδειγμένοι, τόσο από την ουσιαστική όσο και από τη νομική-συνταγματική τους πλευρά.

Ειδικότερα, για τις ανάγκες συμμόρφωσης με τις δανειακές συμβάσεις του ελληνικού κράτους ελήφθησαν μέτρα που επηρέασαν σημαντικά την άσκηση πληθώρας δικαιωμάτων και ελευθεριών: από την περιουσία και την κοινωνική ασφάλιση μέχρι τη δικαστική προστασία και τη δημοσιοϋπαλληλία. Η πολιτική εξουσία θέσπισε περιοριστικές διατάξεις εκτεινόμενες σε κάθε μήκος και πλάτος της καθημερινότητάς μας, με επίκληση πάντα την προάσπιση του δημοσίου συμφέροντος και ιδίως την αντιμετώπιση των μεγάλων δημοσιονομικών ελλειμμάτων. Προς αυτήν την κατεύθυνση χρησιμοποιήθηκαν όλοι οι προβλεπόμενοι στο Σύνταγμα τρόποι νομοθέτησης (πλην της κήρυξης σε κατάσταση πολιορκίας), δηλ. πράξεις νομοθετικού περιεχομένου, επείγοντες και κατεπείγοντες –ογκωδέστατοι– νόμοι, ακόμη και συμβουλευτικό δημοψήφισμα.

Από την πλευρά τους τα δικαστήρια, με προεξάρχον το Συμβούλιο της Επικρατείας, έκριναν με φειδώ την ουσία των περιοριστικών «μνημονιακών» μέτρων αναγνωρίζοντας την πρωταρχική θέση της κυβέρνησης και της Βουλής στις επιλογές και στις μεθόδους διαχείρισης αυτής της μείζονος κρίσης. Ο δικαστικός έλεγχος που ασκήθηκε ήταν γενικά μειωμένης έντασης λόγω των έκτακτων οικονομικών συνθηκών και κατέληξε στη διαπίστωση της συνταγματικότητας των συντριπτικά περισσότερων νομοθετημάτων, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων που μάλλον επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Η δε συμφωνία του «τύπου» της νομοθέτησης (π.ν.π., επείγουσες κοινοβουλευτικές διαδικασίες, πολυνομοσχέδια κ.λπ.) με το Σύνταγμα παρέμεινε στο απυρόβλητο.

Η ιστορία δείχνει εν μέρει να επαναλαμβάνεται με τον κορωνοϊό, καθώς και πάλι –όπως και στην περίπτωση των «μνημονίων»– η πολιτική εξουσία θέτει σε εφαρμογή ρυθμίσεις που επιδρούν στην ενάσκηση ποικίλων συνταγματικών δικαιωμάτων, απλώς στη θέση του σκοπού δημοσίου συμφέροντος επικαλείται πλέον την υγεία. Έτσι, για την προστασία τόσο της δημόσιας όσο και της ατομικής υγείας πλήττονται –λιγότερο ή περισσότερο– η ελεύθερη κυκλοφορία και η ελευθερία της συνάθροισης, η οικονομική και επιχειρηματική ελευθερία, η συνδικαλιστική ελευθερία, η θρησκευτική λατρεία, αλλά και το δικαίωμα στην εργασία και την εκπαίδευση. Σημειωτέον ότι τα μέχρι σήμερα ληφθέντα περιοριστικά μέτρα έχουν προβλεφθεί σε πράξεις νομοθετικού περιεχομένου και έχουν εξειδικευθεί με επιμέρους υπουργικές αποφάσεις, δηλ. στο σύνολό τους από την εκτελεστική εξουσία. Γεγονός είναι πάντως ότι, σε γενικές γραμμές, ίδιοι περιορισμοί εφαρμόζονται από την πλειονότητα των κρατών για την αποφυγή εξάπλωσης του κορωνοϊού εντός της επικράτειάς τους.

Σύμφωνα με τη στρατηγική που έχει επιλέξει η ελληνική κυβέρνηση από τη σκοπιά του Συντάγματος, η υγεία των πολιτών έχει αναχθεί κατά την τρέχουσα περίοδο σε ένα υπέρτερο έννομο αγαθό, για τη διαφύλαξη του οποίου κατέστη αναγκαία η προσωρινή περιστολή έτερων –επίσης όμως συνταγματικά προστατευόμενων– δικαιωμάτων. Αντιλαμβανόμαστε ότι οι εν λόγω επιλογές δεν φαίνονται εκ πρώτης όψεως αυθαίρετες και επιστημονικά ατεκμηρίωτες, καθώς υποστηρίζεται ότι κινούνται εντός του πλαισίου που έχει θέσει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και βασίζονται στις εξειδικευμένες απόψεις της ιατρικής κοινότητας.

Με αυτά τα δεδομένα, θα αποτελούσε τρομερή έκπληξη ενδεχόμενη δικαστική απόφαση περί αντισυνταγματικότητας των βασικών περιοριστικών μέτρων (λ.χ. της απαγόρευσης μετακινήσεων ή του εμπορικού lockdown) που έχουν ληφθεί για την πρόληψη της διασποράς του κορωνοϊού. Τούτο διότι συντρέχουν και στην περίπτωση αυτή, όπως συνέβη και με τη δημοσιονομική κρίση, ορισμένες από τις προϋποθέσεις άσκησης οριακού ή ασθενούς ελέγχου συνταγματικότητας: Πρώτον, το γεγονός ότι έχουμε να κάνουμε με μια έκτακτη, επείγουσα και όλως ασυνήθιστη συνθήκη, οπότε ευλόγως αναγνωρίζονται τα πρωτεία της πολιτικής εξουσίας κατά την οριοθέτηση του δημοσίου συμφέροντος και την υλοποίηση των μέτρων που θεωρεί ότι το προασπίζουν. Δεύτερον, ότι πρόκειται για μέτρα που παρίστανται καταρχήν ορθολογικά τεκμηριωμένα και σύμφωνα με τους κανόνες της επιστήμης (legeartis). Τρίτον, η προσωρινότητα των περιορισμών και η επιβολή τους χωρίς εμφανείς και προδήλως αδικαιολόγητες διακρίσεις σε όλη την επικράτεια και σε βάρος σχεδόν του συνόλου του πληθυσμού.

Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι η κυβέρνηση λειτουργεί ανεξέλεγκτα και μπορεί να παρατείνει επ’ αόριστον την εφαρμογή των περιορισμών μέσω πράξεων νομοθετικού περιεχομένου. Αν και δεν αναμένεται να εξεταστούν δικαστικά οι ουσιαστικές προϋποθέσεις για την έκδοση των π.ν.π., καθώς αυτές κατά πάγια νομολογία ανάγονται στην πολιτική ευθύνη των νομοθετούντων οργάνων, εντούτοις πρέπει να επισημάνουμε ότι σημαντική χρονική παράταση των μέτρων θα προκαλέσει πιθανότατα αυστηροποίηση του δικαστικού ελέγχου. Άλλωστε, η χρονική διάρκεια των περιορισμών συνιστά παράγοντα που επηρεάζει τον έλεγχο συνταγματικότητας που ασκείται –ιδίως από το ΣτΕ1. Μολονότι η υγεία αποτελεί την πραγματική προϋπόθεση για την απόλαυση όλων των υπολοίπων ελευθεριών, ας ελπίσουμε να μην εφαρμοστεί στην πράξη το σενάριο των διαρκώς παρατεινόμενων μέτρων για να μην βρεθούμε ενώπιον της δικαστικοποίησης μιας ακόμη μείζονος κρίσης.

dimitrispatsikas.gr

*Ο Δημήτριος-Γεώργιος Πατσίκας είναι Δικηγόρος, υποψήφιος διδάκτορας Δημοσίου Δικαίου ΑΠΘ, υπότροφος ΙΚΥ

Πηγή