Έθιμα Δωδεκαημέρου Βλάστης

Tου Τσιαμήτρου Γιάννη
Ο Σ. περιγράφει τα έθιμα της Βλάστης σύμφωνα με το εορτολόγιο, ξεκινώντας από το Δωδεκαήμερο (παραμονή Χριστουγέννων μέχρι του Αγίου Ιωάννου). Κάθε οικογένεια φτιάχνει μικρά ψωμιά είδους λειτουργιάς (με σχέδια), τις λεγόμενες κουλιαντίνις από φαμπρικίσιο
αλεύρι και σταφίδες από πάνω. Ως συνήθως, τα παιδιά έλεγαν τα κάλαντα (κόλιαντα) πολύ νωρίς ανήμερα της Παραμονής των Χριστουγέννων (24 Δεκεμβρίου), έχοντας στα χέρια τους την τζιουμπανίκα (ξύλο ενός μέτρου) ή τον τσιόκο (μικρότερο ξύλο) και τα σακούλια ή τους τουρβάδες στους ώμους τους.

Επίσης, κάθε οικογένεια θα σφάξει το γουρούνι συνήθως το πρωί της 24ης, από το λίπος του οποίου (παστός) θα κάνει τη λίγδα και τις τσιγαρίδες. Νοστιμότατα εδέσματα από γουρουνίσιο κρέας κι έντερα ήταν οι γνωστοί σαρμάδις και τα λουκάνικα (λουκανίτσες και μπάμπις) κ.ά. (σ.σ. τίποτα δεν πήγαινε χαμένο).

Τσιγαρίδες 

Γενικά στη περιγραφή των συναφών με το εορτολόγιο εθίμων ο Σ. αναφέρει και λεπτομέρειες αυτών από γειτονικές περιοχές (Τσοτύλι, Πεντάλοφο κλπ), που φυσικά είναι κοινές και παραπλήσιες με αυτές της Βλάστης. Εμείς θα επικεντρώσουμε το ενδιαφέρον μας στη Βλάστη.

Το πρωί της Παραμονής της Πρωτοχρονιάς τα παιδιά ‘γύριζαν’ τα σπίτια και έλεγαν: σούρβα, βασίλισσα, κι τώρα κι του χρόνου. Τα φιλοδωρούσαν σούρβα [(σ.σ. καρποί του δέντρου «σο(υ)ρβιά» (sorbus domestica)] και κάστανα. Την ίδια μέρα ετοιμαζόταν και η βασιλόπιτα (συνήθως πιτουρόπιτα με τυρί και σπάνια κρεατόπιτα) με τα σχετικά της τυχερά «φιλλιά» (παράς - νόμισμα, Αϊ Βασίλης, σπίτι, πρόβατα κλπ).

Τη πρωτοχρονιά μετά την απόλυση της εκκλησίας στην πλατεία μαζευόταν ομάδες μεταμφιεσμένων, τα Μπουμπουσιάρια, συνοδευόμενα από νταούλια, σούρλες (σ.σ. είδος φλογέρας), γκάιντες και στάμνες (σ.σ. είδος κρουστού). Αφού δινόταν το σύνθημα, τα μπουμπουσιάρια περνούσαν από τα σπίτια, χορεύοντας και τραγουδώντας ειδικές για κάθε σπίτι μελωδίες, εκτός από τα δρομικά συγκαθιστά (το ‘έντεκα’ κλπ). Αυτοί οι μεταμφιεσμένοι (οι αμφιέσεις τους ήταν πολυποίκιλες και δεν είχαν κάτι το σταθερό - δες παρακάτω), φυσικά, ήταν άντρες και η κάθε ομάδα τους είχε ως αρχηγό τη μάννα, ο οποίος δεν ήταν μεταμφιεσμένος· κρατούσε μάλιστα ένα μεγάλο ξύλο (δρουγκό) με ένα μαντήλι δεμένο στην άκρη του. Οι χοροί με τους μεταμφιεσμένους (και μη) και τα όργανα (νταούλια) κρατούσαν μέχρι και το μεσημέρι της επόμενης ημέρας (2 Ιανουαρίου).

Μπουμπουσάρια

Το έθιμο αυτό υπήρχε και σε άλλα γειτονικά μέρη με το ίδιο όνομα ή με το (σ.σ. πολύ γνωστό του ελληνικού χώρου) όνομα ρουγκατσιάρια με διάφορες παραπλήσιες γλωσσικές παραλλαγές (σ.σ. Λουγκατσιούρια, Λαγκατζάρια κ. ά.). Μάλιστα, υπήρχαν μετακινήσεις τέτοιων ομάδων από χωριό σε χωριό, καθώς και μνήμες θανάσιμων μεταξύ τους συγκρούσεων από το απώτερο παρελθόν (σώζονται τέτοια μνήματα και τοπωνύμια). Ωστόσο, τα μπουμπουσιάρια της Βλάστης δεν πήγαιναν σε γειτονικά χωριά, ούτε έρχονταν από αυτά. Ο Σ. κάνει επίσης μια λεπτομερή αναφορά ενός επεισοδιακού γεγονότος με μπουμπουσιάρια του 1907 στη Βλάστη, με την υποψία εκ μέρους της αστυνομίας ότι υπήρχαν αντάρτες ανάμεσά τους. Ευτυχώς το γεγονός είχε αίσιο τέλος.

Στη Βλάστη μεταμφιέζονταν συνήθως σε: χοτζιάδες με σαρίκια στο κεφάλι, αντιά στο χέρι, μακριά πουκάμισα και βελέντζες στις πλάτες, βλάχες με τσιπούνια, χανούμισσες, βοσκοπούλες, νύφες με φλουριά και πλεξούδες, γαμπροί, μπάμπες (γριές), παππούδες, κοκόνες με πορτοκάλια στα χέρια, φουστανελοφόροι με γιαταγάνια, βλάχοι με κουδούνια κρεμασμένα σε όλο τους το σώμα και αυτοσχέδιες ή αγοραστές μάσκες. Στις απογευματινές ώρες εμφανίζονταν επίσης ομάδες που παρίσταναν - ως θίασος θεάτρου - διάφορα δρώμενα (σ.σ. όπως στις παρελάσεις της Αποκριάς): γαμήλια πομπή με γαϊδούρια και άλογα, αναπαράσταση τη ζωής των γύφτων, παρουσίαση πεθαμένου επάνω σε νεκροκρέβατο, αρκουδιάρη με ‘αρκούδα’, ‘καμήλα’ με καμηλιέρη, γιατρό ‘επί τω έργω’, αναπαράσταση είδους αστεροσκοπείου με τηλεσκόπιο και με ‘αστρολόγο’ που ‘προφητεύει’ τα μελλούμενα κ.ά.

Γουρουνοχαρά

Την ημέρα των Θεοφανείων (Φώτων) μετά την απόλυση της εκκλησίας, όλος ο κόσμος με τους παπάδες, τις εικόνες, τα λάβαρα, τους σταυρούς κλπ (μπαργιάκια) πηγαίνουν στη θέση ‘Βουλγάρικο’, όπου υπάρχει ομώνυμη βρύση, κόγχη και τοίχος με σταυρό. Εκεί γίνεται δοξολογία και όλοι πίνουν και ρίχνουν στο κεφάλι τους αγίασμα από μια μεγάλη λεκάνη· το παίρνουν και για το εικόνισμά τους. Επίσης, ρίχνουν στη βρύση δεμάτια από λόζιο (σ.σ. κορμός σίκαλης), τα οποία μετά τα χρησιμοποιούν για να δέσουν τον κορμό κάθε δέντρου για να καρποφορήσει τη χρονιά. Κατόπιν, συνήθως οι καντηλανάφτες και τα παιδιά με τα μπαργιάκια στα χέρια τους περιέρχονται όλα τα σπίτια του χωριού και μαζεύουν χρήματα για το ταμείο των εκκλησιών, επαναλαμβάνοντας με δυνατή φωνή το ‘κύργια λέησον - κύργια λέησον’. Μερικοί άντρες γίνονται και μπουμπουσάρια (όμως, σε περιορισμένη κλίμακα).

Την επόμενη ημέρα, 7 Ιανουαρίου (του Αγίου Ιωάννου), πριν τελειώσει η εκκλησία, συνήθως γυναίκες κάνουν δωρεές (κυρίως λάδι) και, μετά, τα ονόματα των δωρητών αναφωνούνται από τον καντηλανάφτη στο εκκλησίασμα δυνατά. Υπήρχε η συνήθεια ‘να πνίγουν» βίαια αυτόν που καθυστέρησε (πήγε τελευταίος στην εκκλησία). Δηλαδή, τον πλησίαζαν στο νερό (Λάκκο) και του έλεγαν να ‘τάξει’. Εκείνος έταζε ένα τενεκέ λάδι στον Άγιο Μάρκο, για παράδειγμα, κι έτσι τον άφηναν. 

----------------

(πηγή: Μ. Α. Καλινδέρη ‘Ο Βίος της Κοινότητος Βλάτσης επί Τουρκοκρατίας’, εκδ. Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Θεσ/νίκη 1982, σελ. 204 - 211).

Σημ: όπου Σ. = συγγραφέας Μ. Καλινδέρης. Το σημείωμα αποτελεί σκιαγράφηση βιβλίου του Μ. Α. Καλινδέρη (‘Πηγή’ στο τέλος του σημειώματος), ο οποίος αποτελεί, κατά τη ταπεινή μας γνώμη, έναν αμερόληπτο και έγκριτο συγγραφέα και επιστήμονα. Η σκιαγράφηση έγινε με απόλυτο σεβασμό στο κείμενο, χωρίς προσωπικές μας παρεμβάσεις.

σ.σ. = σημείωση εκδότη (δική μου).