Βέροια: Η «Μικρή Ιερουσαλήμ» της Μακεδονίας

Είναι από τις λίγες πόλεις που κρατούν το αρχαίο τους όνομα. Κτισμένη στους πρόποδες του Βερμίου η Βέροια, η... «Μικρή Ιερουσαλήμ», με τις δεκάδες βυζαντινές εκκλησίες, καλύπτει μια ιστορική διαδρομή άνω των 2.500 χρόνων που την κάνουν πολιτεία εποχών και πολιτισμών, μια πόλη
«συνομήλικη» με τις γειτονικές Αιγές και την Πέλλα. Αν και τα περισσότερα μνημεία, κτίσματα και αρχοντικά οφείλουν την ίδρυσή τους σε ποικίλες ιστορικά περιστάσεις στη «γέννηση» όλων υπάρχει μια αλληλουχία. Με μετανάστες από τη Δυτική Μακεδονία, λόγω του πλούσιου κάμπου, με Βλάχους, Πόντιους, Μικρασιάτες, η Βέροια άνοιξε νωρίς την αγκαλιά της.

Συναντήσεις πολιτισμών

Στα νοτιοανατολικά υψώνονται τα Πιέρια όρη, στις υπώρειες των οποίων κυλάει ο Αλιάκμονας, με τους παραποτάμους του, με έναν από αυτούς τον Τριπόταμο να διασχίζει την πόλη. Ο ποταμός πηγή ζωής αλλά και διαχωρισμού παλιότερα, της βλάχικης και της εβραϊκής συνοικίας, την Μπαρμπούτα με τα πανύψηλα πλατάνια της, στην περιοχή της Χάβρας, όπου τα σπίτια είναι χτισμένα στις όχθες του ποταμού. Περνώντας μέσα από την Μπόμπολη το ποτάμι πλαταίνει. Πριν από αρκετά χρόνια χτίστηκε η ψηλή γέφυρα που ενώνει το συνοικισμό Προμηθέα με το κέντρο της πόλης. Τόσο κοντά, τόσο μακριά και τα τούρκικα λουτρά με την χριστιανική συνοικία της Κυριώτισσας, τα αρχαία τείχη της πόλης και η σύγχρονη πόλη, το Πάρκο της Ελιάς με την «παραλία» και τη θέα στον κάμπο. Μια «παραλία» που δεν βλέπει θάλασσα, αλλά στον ημαθιώτικο κάμπο και θυμίζει σεντόνι με σπαρμένες στη ράχη του εκτεταμένες δεντροκαλλιέργειες. Εκτός από τους ντόπιους Βεροιώτες Έλληνες, που είναι και οι παλιότεροι κάτοικοι της πόλεως, υπήρχαν και άλλες τέσσερις διαφορετικές ομάδες που κατοικούσαν σε διαφορετικές περιοχές της πόλης. Σ' όλη την περίοδο της τουρκοκρατίας τα καταστήματα ήταν συγκεντρωμένα στη Βυζαντινή Αγορά, στο παζάρι. Η κάθε μία από τις ξεχωριστές φυλετικές κοινότητες, Έλληνες, Τούρκοι, Βλάχοι, Εβραίοι, κατοικούσαν στους απομονωμένους μαχαλάδες τους, με τα δικά τους έθιμα έχοντας μια τελείως κλειστή ζωή και μόνο η αγορά, το παζάρι, αποτελούσε το κοινό σημείο επαφής. Μερικά από τα αρχιτεκτονικά στοιχεία των σπιτιών είναι οι προεξοχές (σαχνισιά), ο υπερυψωμένος επάνω από τη στέγη "ηλιακός" που επικοινωνούσε με ξύλινη σκάλα με το ανώγειο χαγιάτι και ήταν ελεύθερο απ' όλες τις πλευρές καθώς και οι δίφυλλες βαριές εξώπορτες με οριζόντια και διαγώνια ξύλα, που φέρουν πλατυκέφαλα γυφτόκαρφα.

Κυριώτισσα: Η παλιά χριστιανική συνοικία

Τα στενά καλντερίμια σε συνδυασμό με τα πλακόστρωτα σοκάκια, φέρουν εικόνες από τη ζωή της πόλης κατά τον 18ο αιώνα, την Οθωμανική περίοδο. Κατεβαίνοντας την Μητροπόλεως, δεξιά, πίσω από την Μητρόπολη, η πιο καλά διατηρημένη συνοικία της Βέροιας, η Κυριώτισσα αποτελεί ένα θαυμάσιο δείγμα των πολυάριθμων χριστιανικών συνοικιών που μαζί με τις μουσουλμανικές και την εβραϊκή συνοικία (Μπαρμπούτα) συνέθεταν τον αστικό ιστό στα χρόνια της τουρκοκρατίας. Έλληνες, Τούρκοι, Εβραίοι, Αθίγγανοι κατοικούσαν στους περιμαντρωμένους μαχαλάδες της διατηρώντας τις δικές τους συνήθειες και τα έθιμα τους. Ελικοειδείς πλακόστρωτοι δρόμοι και δαιδαλώδη καλντερίμια σας οδηγούν ανάμεσα σε παλιές πέτρινες κατοικίες. Οι στέγες μοιάζουν να ακουμπούν μεταξύ τους, ενώ οι αρχιτεκτονικές προεξοχές (σαχνισιά) ξεπροβάλλουν σε διαφορετικά ύψη. Οι ξύλινες κολόνες διακοσμημένες με γεωμετρικά σχέδια - στολίδια, δημιουργούν επάνω στους γερούς τοίχους μια προβολή και ο αυξημένος χώρος του δευτέρου ορόφου χρησιμοποιείται για τον οντά, το επίσημο καθιστικό με τα πολλά παράθυρα. Πίσω από τους ψηλούς αυλόγυρους και δίπλα στα σοκάκια ξεπροβάλλουν μικρές λιθόκτιστες εκκλησίες. Στην πανέμορφη συνοικία βρίσκεται και ο ενοριακός ναός της Κυριώτισσας, όπου η κόγχη του ιερού είναι το μόνο κομμάτι που παραμένει χωρίς επεμβάσεις από τον 14ο αιώνα. Χάρη στις επεμβάσεις προστασίας και ανάπλασης του ιστορικού κέντρου της Βέροιας, αξιόλογα δείγματα της τοπικής αρχιτεκτονικής έχουν διασωθεί και αποκατασταθεί. Στη συνοικία βρίσκεται το αρχοντικό του Σαράφογλου, και το αρχοντικό του Βλαχογιάννη, το μεγαλύτερο και εντυπωσιακότερο αρχοντικό που σώζεται στη συνοικία. Πολλά από τα διατηρητέα σπίτια του παραδοσιακού οικισμού έχουν αναπαλαιωθεί και έχουν μετατραπεί σε χώρους αναψυχής και διασκέδασης, ουζερί, παραδοσιακές ταβέρνες και κλαμπ - μπαρ από τον πεζόδρομο της οδού Κοντογεωργάκη, μέχρι την περιοχή της οδού Ιεραρχών και Αγγέλων πίσω από την Μητρόπολη.

Μπαρμπούτα: Η εβραϊκή συνοικία

Πλάι στον Τριπόταμο, το "ποτάμι των γύφτων", όπως ονόμαζαν τον ποταμό στο Μεσαίωνα, στη βορειοδυτική πλευρά της πόλης έξω από τα παλιά τείχη, απλώνεται η Εβραϊκή Συνοικία της Μπαρμπούτα. Η εβραϊκή παρουσία χρονολογείται από τα ρωμαϊκά χρόνια, από την εποχή που επισκέφθηκε την πόλη ο Απόστολος Παύλος. Η κοινότητα διευρύνθηκε προς το τέλος του 15ου αιώνα με την άφιξη πολυάριθμων Εβραίων από την Ισπανία και την Πορτογαλία. Το όνομά της η Μπαρμπούτα το οφείλει στην ομώνυμη βρύση που βρίσκεται ακόμη στην περιοχή. Η συνοικία έχει το σχήμα ισοσκελούς τριγώνου. Η μία πλευρά βλέπει στο ποτάμι, τη φυσική της οχύρωση, από την άλλη πλευρά τα σπίτια είναι κατασκευασμένα κάτω από τα τείχη της πόλης και τη βάση του τριγώνου δημιουργεί η οδός Μεραρχίας, δημιουργώντας έναν τοίχο προς την πόλη με την εξωτερική τοιχοποιία των σπιτιών σε γραμμή. Τα μόνα ανοίγματα της συνοικίας, που άνοιγαν με την ανατολή του ήλιου και έκλειναν με τη δύση ήταν δύο πόρτες, μία στη σημερινή λέσχη αξιωματικών, όπου υπήρχε παλιά ξύλινη πόρτα και η άλλη στη γέφυρα. Η οδός Ολγάνου, με τα παλιά σπίτια και τα αρχοντικά με εβραϊκές επιγραφές, λουλούδια και γιρλάντες να ορθώνονται αριστερά και δεξιά, αποτελεί το κέντρο της συνοικίας. Τα σπίτια της συνοικίας έχουν αρχιτεκτονικά στοιχεία ίδια με αυτά των Χριστιανικών και Τουρκικών σπιτιών στην πόλη. Τα εξωτερικά των σπιτιών ήταν διακοσμημένα με παραστάσεις από τον φυτικό κόσμο και με γεωμετρικά σχήματα. Το εξωτερικό ήταν βαμμένο με μπλε ανοιχτό ή σκούρο χρώμα, της ελπίδας και της ασφάλειας, για να αντιπροσωπεύει τον ήλιο και «για αυτό που υπάρχει εκεί επάνω» όπως έλεγαν οι μυστικιστές της εποχής εκείνης. Μερικά από τα χαρακτηριστικά αρχιτεκτονικά στοιχεία των σπιτιών της Μπαρμπούτας, είναι οι αρχιτεκτονικές προεξοχές (σαχνισιά). ’λλο σημαντικό αρχιτεκτονικό στοιχείο είναι η έλλειψη καμινάδων από τα εβραϊκά σπίτια, γιατί οι Εβραίοι δεν συνήθιζαν τα τζάκια. Χρησιμοποιούσαν για τη θέρμανση των σπιτιών τους μεγάλα μαγκάλια με ρόδες. Σπίτια όπως του πλούσιου έμπορου Μπέκα έχουν στοιχεία μπαρόκ και ροκοκό. Ανάμεσα σε άλλα το αρχοντικό Μπόζογλου, που κτίστηκε στις αρχές του 20αιώνα και είναι το μοναδικό εβραϊκό σπίτι με νεοκλασικά στοιχεία και σήμερα στεγάζει τη Δημοτική Επιχείρηση Τουρισμού και το Σύλλογο Βλάχων. Επίσης το κτίριο Αναστασίου, το τελευταίο σπίτι της εβραϊκής συνοικίας που ανήκε στο ραβίνο της εποχής. Κτίστηκε το 1882, όπως μαρτυρά η επιγραφή στην κορυφή του. Σήμερα στεγάζει τα Γενικά Αρχεία του Κράτους Νομού Ημαθίας. Οι Εβραίοι που κυρίως ήταν τραπεζίτες και έμποροι, έφυγαν με τον Πόλεμο. Σήμερα, η κοινότητα δεν υπάρχει εκτός από λίγες οικογένειες. Τα τελευταία χρόνια με παρέμβαση του Δήμου της Βέροιας συνεχίζεται η αναστύλωση και αναπαλαίωση των κτιρίων και γίνεται προσπάθεια να ξαναζωντανέψει η συνοικία με πολιτιστικές εκδηλώσεις που διοργανώνονται κατά την διάρκεια του καλοκαιριού.

Οι Βυζαντινές Εκκλησίες

Η Βέροια, μία από τις πρώτες χριστιανικές κοινότητες σε ευρωπαϊκό έδαφος με ιδρυτή τον Απόστολο Παύλο, τύχαινε να βρίσκεται στην ενδοχώρα μιας κραταιάς αυτοκρατορίας που παρείχε γαλήνη και αταραξία στους κόλπους της. Οι εκκλησίες που χτίστηκαν στη διάρκεια της τουρκοκρατίας και βρίσκονται συνήθως μέσα σε αυλές κρύβονται από τις προσόψεις των σπιτιών. Όντας στη σκιά δύο σημαντικών πόλεων της Μακεδονίας, τη Θεσσαλονίκη και την Καστοριά, για χρόνια ο βυζαντινός της πλούτος έμενε άγνωστος. Το 1859 ο ερευνητής A. Delacoulonche αφήνει μια καταγραφή της ενοριακής διαίρεσης της Βέροιας και το 1908 ο περιηγητής A. Styck αφήνει συστηματικό κατάλογο του μνημειακού της πλούτου. Κατά την απελευθέρωση της πόλης από την Οθωμανική κυριαρχία το 1912, οι εκκλησίες που καταγράφηκαν ήταν 72. Σήμερα, στον ιστορικό της ιστό η πόλη σώζει 48 ναούς οι οποίοι έχουν χαρακτηριστεί διατηρητέα μνημεία. Από αυτούς οι 39 έχουν τοιχογραφίες και οι υπόλοιποι είναι κτίσματα του τέλους του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα. Ο μεγάλος αριθμός εκκλησιών οφείλεται στο γεγονός ότι πολλές από αυτές, ήταν αρχικά ιδιωτικοί ναοί και ανήκαν σε οικογένειες αξιωματούχων που συνδέονταν με την αυτοκρατορική οικογένεια και ζούσαν στη Βέροια. Η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αν εξαιρέσει κανείς την Παλιά Μητρόπολη και το ναό των Αγίων Κηρύκου και Ιουλίττας, είναι μονότονη σε δύο αρχιτεκτονικούς τύπους, της τρίκλιτης βασιλικής και του μονόχωρου ναού. Λειτουργώντας αδιάκοπα στο χρόνο, συνοδοιπορώντας και σήμερα με την καθημερινότητα της πόλης, τα βυζαντινά μνημεία έχουν δεχθεί ποικίλες επεμβάσεις και ελάχιστα διατηρούν άθικτη την αρχική τους μορφή. Το πρώτο σωζόμενο μνημείο της πόλης, η Παλιά Μητρόπολη χρονολογείται στον 11ο αιώνα και είναι το καύχημα της ιστορίας και της τέχνης της πόλης. Υπήρξε κτίσμα της φροντίδας του Νικήτα πιθανότατα στη δεκαετία του 1070-1080. Εκτός από το αρχιτεκτόνημα και κάποια γλυπτά τίποτε δεν έχει διασωθεί από κάποιο ζωγραφικό διάκοσμο εκείνης της περιόδου. Πρώτα δείγματα μονόχωρου ναού είναι ο ναός του Χριστού. Αργότερα, στον 14ο αιώνα ιδρύονται οι ναοί της Αγ. Παρασκευής και του Αγίου Προκοπίου. Ο προσεκτικά κρυμμένος θησαυρός των ναών της Βέροιας είναι ο πλούτος της σε τοιχογραφίες και σε εικόνες, τις «Χάρες» όπως τις ονομάζουν στη Βέροια και εισάγει με τις ποικίλες φάσεις της ζωγραφικής της σε θέματα τέχνης του 12ου 13ου και 14ου αιώνα, προσφέροντας υψηλής ποιότητας έργα με ανυπολόγιστη αξία στη μελέτη της εξέλιξης της βυζαντινής τέχνης. Πολλές από τις βυζαντινές εικόνες εκτίθενται στο βυζαντινό μουσείο της Βέροιας. Σπουδαίες είναι οι τοιχογραφίες ενός άλλου μνημείου της πόλης, του Αγίου Βλασίου. Επίσης οι τοιχογραφίες του Αγίου Σάββα της Κυριώτισσας είναι ένα εντυπωσιακό έργο. Τα πρόσωπα των Αγίων της Αγίας Παρασκευής, η ζωγραφική του ενοριακού ναού Αγ. Γεωργίου, αναδεικνύουν μια υψηλού επιπέδου τεχνική σε σχέδιο και χρώμα. Επίσης τα ζωγραφικά σύνολα του 15ου αιώνα, όπως οι τοιχογραφίες στην Παναγιά Χαβιαράς αποτελούν θησαυρό για την πόλη. Από τις παλιότερες εκκλησίες τέλος ξεχωρίζουν η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, 12ου αι., με ενδιαφέρουσες αγιογραφίες και του Χριστού, η πιο γνωστή βεροιώτικη εκκλησία, οι αγιογραφίες της οποίας αποτελούν δείγμα παλαιολόγειας ζωγραφικής.

Σημεία της Πόλης...

Οθωμανικά Μνημεία

Όταν εγκαταστάθηκαν οι Τούρκοι στην πόλη μετέτρεψαν παλιές εκκλησίες σε τζαμιά. Ανάμεσα σ' αυτές ήταν και η Παλιά Μητρόπολη, το Χουνκιάρ τζασίμι, το Καζακτσί και το Ορτά Τζαμί ένα από τα παλαιότερα κτίσματα του τύπου του που χρονολογείται στο α' μισό του 15ου αιώνα. Το Μεντρεσέ Τζαμί βρίσκεται απέναντι από το Βήμα του Αποστόλου Παύλου και ξεχωρίζει με τον πανύψηλο μιναρέ του. Χτίστηκε στα μέσα του 19ου αιώνα και πήρε το όνομά του από τον παρακείμενο μεντρεσέ, το μουσουλμανικό ιεροδιδασκαλείο.

Βήμα Αποστόλου Παύλου

Ο Απόστολος των Εθνών Παύλος ήρθε το 50-51μ.Χ. και κήρυξε δύο φορές στη Βέροια τη νέα χριστιανική πίστη. O τόπος στον οποίο μίλησε, μπροστά από το Τζαμί Μεντρεσέ, ένα πέτρινο κτίσμα διακοσμημένο με πολύχρωμα μεγάλα ψηφιδωτά σώζεται ως το «Βήμα» του Αποστόλου Παύλου. Ο χώρος αυτός σημείο αναφοράς στην εκκλησιαστική ιστορία της Βέροιας κατά την πρώτη περίοδο του χριστιανισμού βρισκόταν έξω από τα τείχη της πόλης. Κάθε Ιούνιο πραγματοποιούνται στο χώρο αυτό λατρευτικές εκδηλώσεις τα «Παύλεια». 

Τα τείχη της αρχαίας πόλης

Τα σωζόμενα τείχη περιβάλλουν την πόλη από τη νοτιοδυτική, τη νότια, την ανατολική και τη βόρεια πλευρά της. Στην πλατεία Ωρολογίου σώζονται τμήματα του κάστρου. Κοντά στην βορειοανατολική είσοδο της πόλης διακρίνεται εντυπωσιακός πύργος του 3ου αι. μ.Χ., με εντοιχισμένα επιτύμβια ανάγλυφα και βωμούς παλαιότερων χρόνων.

Αρχοντικό Μπέκα

Το κτίριο που κτίσθηκε στα μέσα του 18ου αιώνα και διαθέτει υπόγειο και δύο ορόφους, είναι χαρακτηριστικό δείγμα της παλιότερης αρχιτεκτονικής που επικράτησε στον ευρύτερο βαλκανικό χώρο. Το 1995 αγοράστηκε από τον Δήμο Βέροιας και σήμερα φιλοξενεί το Ινστιτούτο Παραδοσιακής Βαλκανικής Αρχιτεκτονικής καθώς και το αρχείο του καθηγητή Ν. Μουτσόπουλου.

Εβραϊκή Συναγωγή

Στο τέρμα της οδού Ολγάνου στη βορειοδυτική πλευρά του εσωτερικού της εβραϊκής συνοικίας δίπλα στην όχθη του Τριποτάμου βρίσκεται το πέτρινο κτίριο της Συναγωγής με περίτεχνο εσωτερικό διάκοσμο. Τέσσερις κίονες στο κέντρο του χώρου ορίζουν το Βήμα (Τεβά), ενώ το Ιερό (Εχάλ) βρίσκεται στον ανατολικό τοίχο. Το πάτωμα είναι φτιαγμένο από ξύλινες σανίδες και στο κέντρο είναι διακοσμημένο με μωσαϊκά διακοσμητικά πλακάκια. Πίσω από τη συναγωγή διασώζεται ακόμη το μικβέ (θρησκευτικός λουτρώνας). Σε αντίθεση με τις χριστιανικές συνοικίες που είχαν την εκκλησία στη μέση, στην Εβραϊκή συνοικία η Συναγωγή ήταν στην ίδια σειρά με τα σπίτια. Σήμερα η συναγωγή είναι κλειστή και ανοίγει μονάχα όταν Εβραίοι ταξιδεύουν και έρχονται εδώ για να προσευχηθούν.